با خشک شدن جریان آب از افغانستان به سیستان در سال‌های اخیر حیات انسانی و طبیعی در سیستان به‌طور کامل رو به زوال است، با این حال تاکنون اقدام مؤثری برای پیگیری حق‌آبه هیرمند انجام نشده است. به‌رغم میزبانی سالیان متمادی از میلیون‌ها مهاجر افغانستانی اکنون شاهد آن هستیم که هیئت حاکمه افغانستان نه‌تن‌ها اقدامی برای رهاسازی حق‌آبه هیرمند ننموده بلکه با شگفتی در اقدامی، با انحراف مسیر هیرمند مانع از رسیدن آب به ایران شده است.
در همین خصوص «حسین دلیریان»، سخنگوی سازمان فضایی ایران، در صفحه شخصی خود در توییتر نوشت: سازمان فضایی ایران با استفاده از ماهواره خیام، رودخانه هیرمند را پایش کرده است. تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که حکومت افغانستان در برخی نقاط با انحراف مسیر آب و ایجاد بند‌های متعدد، مانع رسیدن آب به ایران شده است.
سخنگوی سازمان فضایی ایران همچنین عنوان کرد که سازمان فضایی آمادگی کامل در جهت قرار دادن داده‌های مربوطه در اختیار وزارت امور خارجه را دارد.
وجود آب در افغانستان مورد وثوق داده‌های جهانی/محرابیان: عذر طالبان پذیرفته نیست
وزیر نیرو نیز گفت: بر اساس معاهده ۱۳۵۱ هیرمند بین ایران و افغانستان در خصوص رودخانه هیرمند، کشور افغانستان متعهد به تحویل به هنگام حقابه ایران است و آن‌ها مکلف هستند در تحقق این امر، هرگونه مانع سیاسی و فنی ایجاد شده را رفع کنند.
علی‌اکبر محرابیان با اشاره به شرایط تامین آب سیستان و معاهده هیرمند اظهار داشت: همانگونه رئیس‌جمهور محترم منطبق بر قوانین بین‌المللی و متن دقیق معاهده هیرمند اشاره کردند، دولت مصمم است در همه شئون حق مردم کشور را بگیرد و موضوع حقابه هم به عنوان مصداق حق مردم با جدیت دنبال می‌شود تا به طور کامل بر اساس معاهده موجود وصول شود.
وزیر نیرو با اشاره به وجود آب در سد کجکی در بالادست روخانه مرزی هیرمند تاکید کرد: در افغانستان وجود آب در سد بالادست مورد وثوق اطلاعات ما و داده‌های جهانی است و موضوع وجود آب در سد کجکی نیز مورد تایید حاکمان افغانستان قرار گرفته است.
وی افزود: اگر معاهده هیرمند فی‌مابین ایران و افغانستان به طور دقیق بررسی شود، مشخص خواهد شد، تنها عامل تاثیر گذار روی تعیین حقابه میزان نزولات جوی و جریان آب ورودی از بالادست سد کجکی است و تنها این متغیر بر تعیین سهم ایران از حقابه سالانه اثرگذار است.
وزیر نیرو با اشاره به متن معاهده هیرمند تاکید کرد: بر اساس معاهده بین ایران و افغانستان در خصوص رودخانه هیرمند، کشور افغانستان متعهد به پرداخت به هنگام حقابه ایران است و آن‌ها مکلف هستند در تحقق این امر، هرگونه مانع سیاسی و فنی ایجاد شده را رفع کرده و حقابه مردم را در مرز دو کشور به ایران تحویل دهند.
محرابیان با اشاره به رهاسازی آب از سد کجکی تا سد انحرافی کمال‌خان گفت: بر اساس مستندات موجود و مورد استناد جهانی، طالبان در فصول مختلف اخیر رهاسازی آب از سد کجکی به سمت سد انحرافی کمال‌خان را انجام داده و از سد کمال‌خان هم آب را به ولایت نیمروز رسانده است؛ بر این اساس اگر بر خلاف معاهده مانع جدیدی در این مسیر ایجاد نشده باشد، مسئله فنی در رسیدن آب وجود ندارد. مضافا اینکه تنها عامل اثرگذار بر حقابه مسئله نزولات جوی است و سایر مسائل حاشیه‌ای طرح شده ارتباطی با مسئله وصول حقابه ندارد؛ کما اینکه سابقه دارد که در سال‌های اخیر در فصل بهار رهاسازی آب از سد کجکی برای رساندن آب هیرمند به ولایات هلمند و نیمروز واقع در افغانستان انجام شده و این عذر که آب از کجکی به مرز ایران نمی رسد نه از نظر حقوقی و نه از نظر تجربیات مشابه در سال‌های اخیر پذیرفته نیست.
وزیر نیرو گفت: بر اساس تاکید رئیس‌جمهور ما مکلف به وصول حقوق مردم هستیم و مسئله حقابه رود هیرمند به عنوان مصداق حق مردم ایران با جدیت در دستور کار قرار دارد.
محرابیان با اشاره به اینکه تیم فنی جمهوری اسلامی ایران از بهترین متخصصان تشکیل شده است، گفت: این تیم متخصص آمادگی دارد تا در چهارچوب قوانین بین‌المللی و معاهده هیرمند به منظور تعیین وضعیت حقابه، از سد کجکی و نیز وضعیت سد انحرافی کمال‌خان و شرایط مسیر رودخانه هیرمند از سد کجکی تا مرز ایران بازدید به عمل آورد.
دی‌ماه ۱۴۰۰ انتشار تصاویر باز شدن دریچه‌های سد کمال‌خان و ورود آب رودخانه هیرمند به‌سمت دشت هامون در استان سیستان و بلوچستان به‌شدت در فضای مجازی دست به دست شد، اتفاقی که برخی آن را نشانه تعامل و بهبود روابط طالبان با ایران در دوره جدید و اعطای حق‌آبه ایران از هیرمند تعبیر می‌کردند، اما این اتفاق بیشتر از یک ماه دوام نیاورد. با کاهش بارندگی و نزولی شدن حجم ورودی آب به پشت بند کمال‌خان دریچه‌های سد بسته شد و هامون دوباره تشنه شد. گروهی از کارشناسان معتقد بودند که رهاسازی آب ارتباطی با تحویل حق‌آبه ایران ندارد و تنها جریانی است که به‌دلیل افزایش بارندگی در ماه‌های پیش از آن و برای تأمین امنیت سد و جلوگیری از وقوع سیل در افغانستان رها شده است.
موضوع حق‌آبه هیرمند از زمان جدایی هرات از خاک ایران در سال ۱۸۵۷ میلادی جدی شد. سال ۱۳۵۱ قراردادی موسوم به کمیسیون دلتا افغانستان را ملزم کرد که از جریان هیرمند ثانیه‌ای ۲۶ مترمکعب یعنی سالانه ۸۵۰ میلیون مترمکعب آب در اختیار ایران قرار بدهد تا اینکه سال ۱۳۹۶ هنگام آغاز به کار ساخت سد کمال‌خان؛ مسئولان دولت غنی ارتفاع تاج سد را از آنچه مورد نظر بود بالاتر بردند و این اتفاق بر خشکی هامون اثر زیادی گذاشت. اشرف غنی در روز افتتاح سد کمال‌خان گفته بود: «آب را به کسی مفت نمی‌دهیم و فرآورده‌های خودمان را به همسایه‌ها می‌فروشیم.»
سال ۱۴۰۰ عمر حکمرانی اشرف غنی به پایان رسید و نیرو‌های طالبان بعد از استقرار، وعده‌هایی درباره اعطای حق‌آبه را بر زبان آورده‌اند، اما همچنان در این رابطه اقدام درخورتوجهی صورت نگرفته است، این اتفاق با اعتراض رسمی مقامات ایرانی در دستگاه دیپلماسی و وزارت نیرو نیز همراه بوده است؛ چرا که به‌سبب ساختار ایجادشده بر رود هیرمند بخش زیادی از آب پشت سد به‌جای آزادسازی به‌سمت ایران به شوره‌زار گودزره هدایت می‌شود.
در سفر سال پیش وزیر نیرو به افغانستان، وزیر آب و انرژی هیئت حاکمه افغانستان در مصاحبه‌ای عنوان کرد “ما به جمهوری اسلامی ایران اطمینان دادیم حتی یک قطره از آب سد کمال‌خان به شوره‌زار گودزره نرود. “، اما چگونه می‌توان بدون در نظر داشتن ماهیت اصلی این سازه آبی و بدون ارائه طرحی اصلاحی بر این سامانه آبی بزرگ که هدف نهایی آن انحراف آب از مسیر اصلی رودخانه هیرمند آن هم در ۸۵ کیلومتری مرز سیستان و بلوچستان است، ضمانت دهند حتی یک قطره آب به‌سمت گودزره نرود؟
علیرضا سروری‌نژاد کارشناس آبخیزداری و آبخوان‌داری در این رابطه در گفتگو با خبرنگار تسنیم گفته بود: وزارت آب و انرژی هیئت حاکمه افغانستان حتی اگر اراده‌ای برای انحراف آب رودخانه هیرمند به‌سمت گودزره نداشته باشد، اساساً بدون تغییر در ماهیت سیستم طراحی و اصلاح اصولی بند انحرافی کمال‌خان نمی‌تواند به گفته خویش جامه عمل بپوشاند؛ مگر اینکه از ابتدا قصد و نیت آن‌ها با کلامشان متفاوت باشد! زیرا بند انحرافی کمال‌خان که دارای طولی حدود دو کیلومتر و ارتفاعی معادل ۲۰ متر است، در ساحل سمت چپ آن، سد کنترلی دیگری به‌طول ۵۴۰ متر احداث شده است که اختلاف ارتفاع آن نسبت به تاج سد ۱۰ متر پایین‌تر است که در عمل این سازه نقش انحراف آب از مسیر رودخانه هیرمند را دارد و بخش قابل‌توجهی از سیلاب‌های رودخانه «هلمند» یا «هیرمند» از طریق این گیت بزرگ سمت چپ رود به «بیابان» گسیل می‌شود، که متأسفانه پس از طی مسیری بالغ بر ۱۰ کیلومتر، مجدداً روی رود بیابان، سدی به‌نام «قلعه افضل» احداث شده که دارای سرریزی است که سیلاب‌ها را نهایتاً به دشت «رام‌رود» هدایت می‌کند.
